Сүмбэ /Сяньби/ Улс
Хүн улс болон хүнчүүдийн улс төрийн чадамжийг өвлөн тодорсон дараагийн нэгэн хаант улс нь Сяньби улс юм. Сяньби аймгийн нэгэн цэргийн зүтгэлтэн Тулухоугийн хүү Таншихуай сяньби нарын аймгийн холбоодыг нэгтгэн 150 онд хаан ширээг цогцолсноос эхлэн энэ улс 100 орчим жил Төв Азийг эрхшээсэн байна.
Таншихуайн хаанчлалын үед
Сяньби улс нэн хүчирхэгжиж, Модун хааны үеийн Хүн гүрний эзэмшиж байсан нутаг дэвсгэрийг дахин оруулж авсан төдийгүй эдийн засаг,худалдаа арилжааны хувьд ч Хүн гүрнийг нэр төртэй залгамжилжээ.
Сяньби нарын өвгө дээдэс нь дунху буюу дорнод ху мөн гэх бөгөөд генийн хувьд хүн нартай цусан төрлийн холбоотой өвгө нүүдэлчид байсан.
Сяньби улс төрт ёсны талаар Хүн улсыг өв тэгш залгамжилж,бас нэгэн алхам урагшлан хөгжүүлжээ. Нэн ялангуяа цэргийн хүчин чадлаар илүү товойн гарсан гэж нангиад сурвалж бичигт тэмдэглэжээ.
Сяньби улсын хаадын үе залгамж төдий л тодорхой бус байдаг. Сяньби улсын сүүлчийн эзэн Кэбижан 210-235 онд төр барьж байгаад хорлогдсон. Сяньби нарын залганцар нь Кидан мөн гэж үздэг.
Сяньби улс задрах үед Муюн улс (318-360 он), Тоба Вэй (Их Юан)улс (307-581 он) тэдний төрт ёсыг залгамжлан гарч, нүүдэлчдийн улс төрийн халааг авсан билээ.
Муюны нэг салбар Тогон нар Хөх нуур,Цайдамд нүүн очиж IV зууны дундуур Тогон улсыг байгуулсан, тэдний хойч үе нь X-XI зууны үеийн Шарай голынхон мөн бөгөөд XIII зууны үеэс Монгол нүүдэлчдээр цус сэлбэгдэн, Зүүн гар хаант улсын үед найдвартай түшиг газар болж байсан ажгуу.
Мєнх тэнгэрээс заяат Монгол нутагт эртний Хvннv гvрэн мєхєн Євєг Монгол аймгууд бутран сарниж байх vед тал нутгийн омголон салхи Сvмбэ аймгийн зvгээс салхилан тvvхийн нэгэн хуудсыг эргvvлсэн юм.
Эртний Хятад тvvхч эрдэмтэн Сvмбэ нарыг "Хvннv нар зугтан зайлснаас хойш Сvмбэ нар хvчирхэгжин мандаж, тэдний хуучин нутгийг эзэлж, буман цэрэгтэй хэмээн бардамнаж байна. Тэд чийрэг хvчтэй, авхаалж самбаа сайтай... Хvннvг бодвол зэвсэг нь хурц, морь нь хурдан" хэмээн болгоомжлон бичиж vлдээсэн байна. Эртний нvvдэлчин аймгууд Хvннv гvрэн vvсэхээс ємнє Линь ху болон Дун ху гэсэн хоёр том аймгийн холбоонд нэгдсэн гэж vзэж болох vндэслэлтэй. Учир нь Хятад тvvхчид Ордос нутгаар нутаглаж байсан Хvннv нарыг Хvннv тэхээсээ гадна Линь ху буюу ойн бvдvvлгvvд хэмээн нэрлэж байсан гэх баримт байдаг.
Нvvдэлчин аймгуудыг нэгэн тугын дор нэгтгэн захирахын тулд Хvннv нь Модунь шаньюйн vед Дун хуг нэгтгэн дагуулсан тvvх бий. Харин Дун ху аймгийн холбоо задран хоёр томоохон бvлэг аймаг Хvннv нараас буруулан нvvж Ухань, Сvмбэ ууланд нутаглан тэдгээр уулын нэрээр єєрийн аймгуудыг нэрлэх болов гэж тvvхэнд тэмдэглэгдэн vлджээ.
Сяньби нар нь Хятадын байлдаанд улсуудын (МЭЄ 480-222) vед тvvхийн хуудаснаа анх тэмдэглэгсэн байна. Сяньби хэмээх нэрний талаар олон судлаачид ухаанаа уралдуулсаны дотор Монголын тvvхч Гvнжийн Сvхбаатар єєрийн зохиол бvтээлдээ Сvмбэ хэмээн Монголчлон дуудаж, энэ vг нь Суварнаготара буюу алтан ураг хэмээх санскрит хэлнээс сунжран гарсан оноосон нэр болжээ гэж баталсан. Энэ талаар Ф.В.Томас, О.Менчен-Хелфен, Ма Чаншоу, Ван Говэй, К.Сиратори зэрэг эрдэмтэн Сяньби гэдэг нэр нь Сяньби, Сиби, Сюйпи, Сипи, Сюйби, Шиби зэргээр тэмлэгдсэн байдгийг онцлон тэмдэглэж, харин Шивэй гэдэг нэр нь Сяньбигаас сунжарсан vг болохыг П.Пеллио, Фан Жуанью, Сvрбадрах зэрэг эрдэмтэд баталсан байна. Хvннv гvрэн доройтон єєр хоорондоо дайтах болсон vед Хvннvгийн цэргийн даргач Сvмбэ аймгийн Толулухоугийн гэрт нэгэн хvv мэндэлсэн нь Сvмбэ улсыг vндэслэгч Таньшихуай байсан юм.
Хvннv нар бутран салж нэг хэсэг нь Гот, Вандал аймгуудыг шахан нvvж Аттилагийн Гунн улсыг vндэслэн, ха¬рин нєгєє хэсэг нь Энэтхэгийн зvг нvvн Эфталит буюу Цагаан Хvннv улсыг байгуулж, зарим аймгууд нь Тангад, Тєвдийн євєг аймгуудтай тэмцэлдэн, Хятадын Хан улсад дагаар орсон байсан ч уугуул нутагтаа vлдсэн 10 тvм буюу 1 бум зарим сурвалж бичигт 50 тvм орчим гэх мэтээр тэмдэглэгдсэн Хvннv аймгууд угсаа гарвал нэгт Сvмбэ улсад дагаар орон хvчирхэгжин мандсан юм.
Таньшихуай бол угаас сэргэлэн авхаалжтай, алсын хараатай хvчирхэг хvн байсныг тvvх шаштирт тэмдэглэн vлдээсэн байдаг бєгєєд нэн даруй Хvннvгийн хуучин газар нутгийг эрхэндээ оруулж, Динлин болон Фуюй нарыг бут цохин Усунийг єєртєє нэгтгэсэн байна. Хєрш зэргэлдээ нь Сvмбэ улс гэнэт мандан бадарч хvчирхэгжин байсанд Нанхиадын зvгээс гурван замаар цэрэг илгээснийг Таньшихуай бут ниргэсэнд Хан улсын зvгээс нэн болгоомжлон охиноо єгєх, ван цол олгох зэргээр найрамдахыг хичээх болсон. Таньшихуай нь ойролцоогоор МЭ181 онд 45 орчим насандаа насан эцэс болсон гэх бєгеєд энэ vеэс Сvмбэ улс хаан ширээний тєлєєх тэмцэлд єртєн нэгэн хэсэг уналтын байдалд орсон юм.
Хаан ширээний удаан тэмцэлд Кэбинэн болон Бvдvгvнэ ялсан бєгєєд хэсэг хугацаанд сэргэсэн боловч Кэбинэн єєрийн дайснуудад хорлогдон нас нєгцсєнєєр хаан ширээний тєлєє тэмцэл дахин єрнєжэхэлсэн юм. Сvмбэ аймгуудын хvн ам єсєн нэмэгдэх болсоноор дан ганц мал аж ахуй, ан агнуураар єєрийн хэрэгцээг хангаж чадахгvйд хvрэх болсон ба энэ нь Кэбинэн 3 мянган худалдаачинаар 7 тvм гаруй vхэр, адуугаар Хятад лугаа худалдаа арилжаа хийж байсан, мєн газар тариалан эрхvvлэх болсон байдаг. Мєн Таньшихуай урд зvгт довтлон Во нар загас сайн барьдаг сургаар тэднийг эрхэндээ оруулж мянга гаруй єрхийг нутаг заан суулгаж загас бариулж байсан мэдээ байдаг.
МЭ III зуунд бутран сарнихад хvрсэн ч Сяньби угсааны Мужун, Тоба, Тогоны улсууд vvсэн мандан бадарсан байдаг. Эдгээр нь Сvмбэ нарын голлох аймгууд бєгєєд энэ vед Мон-голын тvvхч Г.Сvхбаатар гуай Сvмбэ нарын хаан ширээ залгамжлах овгийн тоонд Хуань овог байсан хэмээн баталдаг. Мужун буюу Моюун улс нь Сvмбэ нарын нэгэн аймгийн толгойлогч My хубу гэгч ойрын Сvмбийн зарим аймгийг єєртєє нэгтгэн одоогийн Євєр Монголын зvvн хэсгээр нутаглах болсоноор vндэслэгдсэн. Моюун Хой Мужун аймгийг зонхилогч болсоноор зарим тvvхэнд тэмдэглэснээр Сvмбийн Тоба нараас бусад овог аймгийг нэгтгэн захирч Хятад улсад товтлон єєрийн биеийг шаньюй хэмээн єргємжилсєн. Тvvний хvv Моюун Хуан єєрийн улсын Янь хэмээн нэрлэх болсон. Цаашид єєрийн угсаа гарвал нэгт Тоба нарын байгуулсан Вэй улсад эзлэгдэн мєхсєн юм.
Харин Тоба буюу Табгачи нар нь Сvтао хэмээх Сvмбийн нэгэн аймаг байсан бєгєєд хvчирхэгжин мандаж зарим нэг аймгийг єєртєє нэгтгэн улмаар Хятадад довтлон єєрийн эзэнт улсын байгуулсан нь Хятадын тvvхэнд Тобавэй хэмээн алдаршжээ. Тоба нар яваандаа улам хvчирхэгжин єєрийн угсаа гарвал нэгт нvvдэлчин аймгуудыг дараалан эзлэх болсон. Моюуны Янь улсыг єєртєє нэгтгэн Тогоны хаант улсыг алба єргєх улс болгосон Их эзэнт гvрэн байгуулсан Тоба нар яваандаа бvрэн Хятадчилаг-дан уусан алга болсон юм. Тогоны улс бол Моюун нарын нэг хэсэг бєгєєд Моюун Хойн татвар эмээс тєрсєн тул хаан ширээнд суух эрхгvй єєрийн удмыхантайгаа эвдрэлцэн нvvсэн тоглгойлогч болох Тугухуний нэрээр нэрлэгдсэн Сvмбэ гаралтай аймгууд болно.
Тогоны улс нь Хєх нуурт очин тангад, тvвдийн угсааны Цян нарыг эрхшээлдээ орлуулж бай¬сан. Тогоны хаант улс Тоба Вэйн алба барих улс болон хэсэг хугацааны дараа Тvвдийн Соронзонгомбо хааны vед дарагдан буурч, дахиж сэргэн НТ5-р зуунд Тангудын Ся улсад бvр мєсєн дарагдан мєхсєн. Тогон нарыг Шарайголын Монголчуудын євєг хэмээн баталдаг. Язгуур Монголын євєг Нирун бол Сvмбийн нэгэн аймаг тодруулбал тэдний дотор Хуяань овог байсан гэдэг бєгєєд цаашид єргєжин хєгжиж Тоба нараас тусгаарлан салж Их Нируны хаант улсыг єнєєгийн Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр байгаалсан ба Хятадчилагдсан Угсаа нэгт Тоба Вэй улсын эсрэг тууштай тэмцэж байсан юм.
Сvмбийн гарал vvслийн тухай олон эрдэмтэд Монгол болон
Манж Тун¬гусын євєг эс бєгєєс хололдсон гэсэн гурван таамаглал дэвшvvлдэг. Миний бодлоор
Сvмбэ бол євєг Монгол улс болох нь гарцаагvй бєгєєд Хvннvгийн олон отог аймгийг нэгтгэн захирч єнєє¬гийн Монголчуудын генийн санг бvр-дvvлэхэд чухал хувь нэмэр оруулсан юм. Зарим тvvхчид Євєг монголчуудыг Хvннv эцэгт Сvмбэ эхт аймгууд гэж нэрэлсэн байдаг. Сvмбийн зарим аймгууд Хятадад уусан алга болсон нь нэн харамсалтай тvvхийг єнєє vед vлдээсэн юм.
Сvмбэ нар нь Хятадыг эзлэн тєрийн бичиг зохиож байсан ба олон шаштир тvvхийг бичин vлдээсэн. Тоба нар нь Хятадулсын тєрийг барьж байхдаа Кунзын суртлын Ариун ном буюу Сяоцзинийг орчуулан бичсэн байдаг. Мєн Сvмбэ хэлээр бичсэн vгийг галиглан уншихад єнєєгийн Монгол хэлээр тайлан уншиж болохуйц байдаг. Vvнд: тvшмэл хvнийг чжичжэнь буюу цэцэн, зэвсэг хоромсог авч явах хvнийг хулочжэнь буюу хорчин, хоол хийгч хvнийг фучжэнь буюу буурч зэргээр нэрлэдэг байсан. Мєн Сvмбийн "Ахын дуу" хэмээх дуугХятадын сурвалж бичигт бичсэнийг Ахан хэмээх Монгол vгийг Хятадаар галиглан бичсэн байна. Мєн Сvмбэ нар оршуулгын зан vйлийг Монголчуудын нэгэн адил нууцаар хєдєєлvvлдэг байсан гэдэг мэдээ бий. Нируны хаан Амгай нь Тобагийн Вэй улсын хаанд "Манай хоёр улсын євєг дээдэс нэгэн гаралтай тул" хэмээн айлдсан байдаг нь Сvмбэ бол гарцаагvй Євєг Монгол болох нь тодорхой байдаг.
